«Аңыздың ақыры» романы қалыптасқан ұғымдағы тарихи роман емес.
Сыншызерттеушілердің романның жанры туралы ортақ бір пікірге келе алмай жүруі де
сондықтан болар. Ғалымдардың бір тобы бұл шығарманы тарихи романдардың қатарында
атаса, екінші бір топ оның философиялық қасиетінің басымдығына назар аударады.
Шығарманы үздіксіз сана ағымы тұрғысынан қарастырған бір топ ғалымдар оның
монологқа, толғанысқа құрылғанын баса айтады. Ә.Кекілбаев өз шығармаларында халық
жадында сақталған ескі аңыздарды жаңғыртып, көне сюжеттерді көбірек бағдар тұтады.
Ә.Кекілбаев романтизмінің көркемдік жүйесін толықтыратын сипат
шығармаларында мифтік-фольклорлық сарынның, аңыз-әңгімелердің жиі көрініс беруі
болып табылады. Ә.Кекілбаев туындылары көбінесе бүтіндей мифтік-фольклорлық
сюжетке құрылады. Жазушы аңызәңгімелер арқылы өткенге, тарихи оқиғалар сілеміне көз
жібере отырып, мәңгілік мәселелерді шешуге ұмтылыс жасаған. Осы сипаттағы
шығармаларының бірі – «Аңыздың ақыры» романы. «Аңыздың ақыры» романы тарихи
тақырыпқа жазылып, тарихта болған Ақсақ Темір өмірінің бір сәті көрініс бергенімен, бұл
– үйреншікті мағынадағы дерекке негізделген тарихи туынды емес. Жазушы тарихи аңыз
шеңберінен шығып, қаламгерлік қиялын қоса отырып, дербес психологиялық шығарма
тудырған.
Мұнда тарих – фон, кезең колориті ғана. Сыншы С.Әшімбаев романның тарихи
негізін баса айта отырып: «шартты түрде болса да оқиға қай ғасырда, қай жерде болып еді,
Әмірші деп отырғанымыз кім, қай елдің ханы деген сұрақтың бетін ашу керек сияқты–
деген пікір білдіреді.
Ә.Кекілбаев үшін романда оқиғаның қай ғасырда, қай жерде болғаны маңызды
емес. Мәселе, оқиғаның қашан және қалай болғанында емес, болған оқиғаның
адамгершілік-философиялық мәнінде. Сюжетке өткен дәуір оқиғасы арқау болғанымен,
ішкі мазмұны махаббат пен зұлымдық, жақсылық пен жамандық, мейірім мен қатыгездік,
бақ пен тақ, бақыт сияқты жалпыадамзаттық мәні бар мәңгілік мәселелерді қозғайды.
Шығарма адамгершілік негізінің тереңдігімен ерекшеленеді. Адам жанының шындығын
тебіреніспен толғап, өмір туралы философиялық толғам, ғибратты ой ұсынады.
«Аңыздың ақыры» романының лирикалық, романтикалық сипаты мол. Романның
сюжеті үш кейіпкердің (Әмірші, ханша, шебер) төңірегінде өрбитін тарихи аңыз-әңгімеге
құрылған. Жазушы өзіне таныс аңыз-әңгімені жалаң баяндаушы емес, ол аңыздық желіні
жаңаша түсіндіріп, жаңғыртып, сол арқылы адам жанының терең иірімдерін ашқан
композициясы күрделі, психологиялық салмағы бар дербес туынды жасайды.
Әмірші, кіші ханша мен шебердің арасындағы шарпысқан ішкі психологиялық
сезім-күйлері мен жан дүниесіндегі толғанысы, ой арпалысы шеберлікпен суреттеледі.
Шығармада Алмас хан өмірінің соңғы айларында болған оқиға баяндалады. Хан кезекті
жорығынан оралғанда, кіші ханшаның өзінің құрметіне салдырған биік мұнарасын
алыстан көзі шалады.
Мұнараны салушы жас шебер ханшаға ғашық болып, оған деген құмарлығы мен
іңкәр сезімін, махаббатын өз өнері арқылы бейнелейді. Ханға суық хабар өзегін құрт
жеген алма арқылы беріледі. Қызғанышы оянған Хан шебер мен ханшаға қаһарланып, жас
жігіттің көзін ойып, тілін кесіп, қатал жазалайды. Бірақ Ханның бұған көңілі көншімейді.
Ол сезім сергелдеңіне түсіп, жаны тыным таппайды. Өзінің өткен өмірін ой елегінен
өткізіп, іштей ар талқысына, ой арпалысына түседі.
Романда мұнара – шебер махаббатының символындай. Шығармада мұнараның
атқаратын қызметі ерекше. Ол үш кейіпкерді, ханды, ханшаны және шеберді өзара
байланыстыратын, бір қазыққа байлайтын ортақ желі. Романдағы романтикалық сарын да
осы мұнара бейнесімен байланысты. Ол жанданған кейіпке еніп, адам әрекетіне, адамға
тән мінезге, қылыққа ие.
«Мұнара күніне бір мінез шығарады. Бір күні жас майсадай үлбіреп, жас сәбидей
мөлдіреп тұрса, ертеңіне-ақ жан-жағына ойнақы нұр таратып, жайнақтап шыға
